Zapewne większości z nas obiło się o uszy pojęcie „zachowek”. Wyjaśniam od razu, że używane przez niektórych określenie „zachówek” jest nieprawidłowe, gdyż przepisy Kodeksu cywilnego wyraźnie mówią o instytucji prawa spadkowego, jaką jest właśnie zachowek. Tematem tym będziemy zainteresowani najczęściej w przypadku, gdy po śmierci osoby bliskiej okaże się, że zostaliśmy pominięci przy dziedziczeniu, czy to na skutek tego, że zmarły nie powołał nas do dziedziczenia w testamencie, czy też z tego powodu, iż rozdysponował on swoim majątkiem jeszcze za życia. Wtedy z pomocą przychodzi ustawodawca, który chroni interesy osób najbliższych spadkodawcy i przyznaje im, po spełnieniu określonych warunków, roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej. Tytułem zachowku nie można domagać się wydania określonych przedmiotów wchodzących w skład spadku.
Komu przysługuje zachowek?
Do kręgu uprawnionych do zachowku Kodeks zalicza następujące osoby:
- zstępnych, tj. potomków spadkodawcy (jego dzieci, wnuków, prawnuków),
- małżonka,
- rodziców spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.
Jak wynika z powyższego zestawienia, krąg osób uprawnionych do zachowku jest mniejszy, niż potencjalny krąg osób mogących dojść do dziedziczenia z mocy ustawy. Zachowek nie należy się m.in. dziadkom spadkodawcy, rodzeństwu spadkodawcy ani ich zstępnym; z roszczeniem tym nie mogą wystąpić także gmina czy Skarb Państwa.
Przy ustalaniu prawa do zachowku stosuje się zasady obowiązujące przy dziedziczeniu. Skutkiem tego, także tzw. nasciturus, tj. dziecko spadkodawcy poczęte przed otwarciem spadku (śmiercią spadkodawcy), może być uprawnione do zachowku, jeśli urodzi się żywe.
Często pojawia się pytanie czy zachowek przysługuje także spadkobiercom testamentowym? Możemy sobie bowiem wyobrazić sytuację, w której spadkodawca zostawił testament, powołując do dziedziczenia jedynego syna i nie pozostawił po sobie żadnego majątku, gdyż przed śmiercią dokonał darowizny na rzecz swojej partnerki, z którą pozostawał w nieformalnym związku. W takim przypadku synowi, jako spadkobiercy testamentowemu, także będzie przysługiwało roszczenie o zachowek.
Wyłączenie z kręgu osób uprawnionych do zachowku
Sama przynależność do ww. kategorii osób uprawnionych może okazać się niewystarczająca. Może się zdarzyć, że potencjalnie uprawnionemu nie będzie przysługiwało roszczenie o zachowek. Będzie to miało miejsce w przypadku:
- osób pozbawionych zachowku przez spadkodawcę w drodze wydziedziczenia (uwaga: wydziedziczenie nie obejmie automatycznie zstępnych osoby wydziedziczanej, a więc nie zostają one w ten sposób pozbawione prawa do zachowku, a nawet – jako osoby małoletnie – mogą być uprawnione do wyższego zachowku),
- osób, które odrzuciły spadek lub zrzekły się dziedziczenia,
- osób uznanych za niegodne dziedziczenia,
- małżonka, co do którego spadkodawca wystąpił za życia z uzasadnionym powództwem o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy.
Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?
Odpowiedzialność za zobowiązania z tytułu zachowku spoczywa kolejno na trzech kategoriach osób, tj. na:
- spadkobiercach,
- osobach, na rzecz których spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny,
- osobach, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku.
W określonych przypadkach mogą oni jednak żądać ograniczenia swojej odpowiedzialności.
W jakiej wysokości można domagać się zachowku i jak go obliczyć?
Zachowku mogą domagać się osoby, których udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku.
Najprościej rzecz ujmując, zachowek stanowi ułamek wartości udziału spadkowego, który przypadłby spadkobiercy ustawowemu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Wysokość tego ułamka co do zasady wynosi połowę (1/2) wartości tego udziału. Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – takim osobom przysługuje ułamek w wysokości dwóch trzecich (2/3) wartości udziału. Oceny tych przesłanek dokonuje się na stan z chwili otwarcia spadku.
Aby obliczyć wartość należnego zachowku, należy w pierwszej kolejności ustalić potencjalny udział spadkowy osoby uprawnionej, przy czym sposób ustalania udziału na potrzeby zachowku różni się od reguł przyjętych przy dziedziczeniu ustawowym. Ustalony udział należy przemnożyć przez ww. ułamek oraz czystą wartość spadku, powiększoną o wartość doliczanych do spadku darowizn (tzw. substrat zachowku). Oczywiście otrzymany wynik należy pomniejszyć o kwoty, które uprawniony powinien zaliczyć sobie na należny mu zachowek. Co ważne, powyższych wyliczeń należy dokonywać odrębnie dla każdego z uprawnionych.
Jak widać, wyliczenie zachowku sprowadza się często do skomplikowanych działań matematycznych, a ustalenie wartości poszczególnych czynników może przysporzyć sporo trudności.
Doliczanie zapisów windykacyjnych i darowizn do spadku
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, po spełnieniu określonych przesłanek, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku następujących darowizn:
- drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych,
- darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku,
- przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu – darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych,
- przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi – darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Zaś wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku
Dziedziczenie i przedawnienie roszczenia o zachowek
Roszczenie z tytułu zachowku podlega dziedziczeniu, jednakże z ograniczeniami – przechodzi ono na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Wszystkie związane z zachowkiem uprawnienia są roszczeniami majątkowymi, a zatem stosownie do ogólnej zasady podlegają przedawnieniu. Przepis szczególny Kodeksu przewiduje, że termin przedawnienia wynosi 5 lat (przed nowelizacją przepisów z 2011 r. wynosił 3 lata), który dla roszczeń o zachowek liczony jest od dnia ogłoszenia testamentu, zaś dla roszczeń o uzupełnienie zachowku skierowanych przeciwko zapisobiercom windykacyjnym lub obdarowanym – od dnia otwarcia spadku. Z uwagi na toczące się postępowania spadkowe bądź brak pełnej wiedzy na temat składników majątkowych, którymi spadkodawca dysponował przed śmiercią, ww. termin ten może okazać się zbyt krótki na dochodzenia roszczenia przed sądem. Stąd w takim przypadku warto doprowadzić do przerwania biegu przedawnienia roszczenia o zachowek.
Oczywiście, z tematem zachowku wiąże się także szereg bardziej szczegółowych zagadnień, które z uwagi ogólny charakter niniejszego wpisu, nie zostały w nim poruszone. W celu ich wyjaśnienia zapraszam do bezpośredniego kontaktu z Kancelarią.